Chùa Bút Tháp nằm ở thôn Bút Tháp, xã Đình Tổ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Chùa có nhiều tháp, nổi tiếng nhất là tháp Báo Nghiêm cao 13m bằng đá, tám mặt và còn được gọi là tháp bút nên chùa có tên là Bút Tháp. Chùa có tên chữ Ninh Phúc Tự.
Là một ngôi chùa được tu tạo vào thời nở rộ của những kiến trúc “trăm gian”, chùa Bút Tháp có quy mô bề thế so với những ngôi chùa cùng thời.
Chùa được xây dựng vào thế kỷ 17 thời Hậu Lê theo kiểu “nội công ngoại quốc”, với bố cục gọn gàng và rất sinh động. Các đơn nguyên kiến trúc được bố trí cân xứng, chặt chẽ ở khu vực trung tâm, nhưng lại rất tự nhiên ở khu vực xung quanh. Ngoài cùng là tam quan, tiếp đó là gác chuông hai tầng tám mái, kế đó là chùa Hộ, nhà Thượng điện, Cầu Đá, toà Tích Thiện Am, Trung Đường, Phủ Thờ, nhà Hậu Đường và kết thúc là hàng tháp đá sau nhà Hậu Đường, trong đó có tháp đá Tôn Đức năm tầng, cao 10m là nơi đặt xá lị Thiền sư Minh Hạnh, vị tổ thứ hai của chùa. Bên trái chùa có nhà thờ tổ Chuyết Chuyết và ngôi tháp đá tám mặt, năm tầng cao 13m là nơi táng xá lị của Thiền sư Chuyết Chuyết.
Chùa Bút Tháp có kiến trúc hoà nhập với môi trường thiên nhiên bao quanh. Người xưa đã biết kết hợp cảnh quan của cả vùng để tạo nên sự hoà nhập đó. Với cảnh quan hiện có, chúng ta thấy bên trái chùa có dòng sông Đuống, trước cửa chùa là đồng ruộng mênh mông, xa xa ở phía trái và phía phải chùa có núi Tam Đảo, núi Phật Tích bao bọc. Chúng ta có cảm giác rằng người xây dựng chùa như muốn kiến trúc này hoà nhập vào không gian mênh mông đó. Và đến lượt mình, kiến trúc lại tô điểm cho không gian thêm đẹp. Chùa không vươn lên theo chiều cao mà các đơn nguyên kiến trúc đều được trải dài theo mặt bằng. Bút Tháp là một ngôi chùa lớn, bề thế của nó dường như bị giản thể, điều đó hoàn toàn dễ hiểu vì đứng trước sự mênh mông của đồng ruộng thì quy mô to lớn của nó không còn. Cái đọng lại là ý nghĩa tâm linh của ngôi chùa: không có gì cao hơn Phật pháp, không có gì cao hơn lòng sùng kính của chúng sinh trước Đức Phật. Mặt khác, do hoàn cảnh địa lý của một xứ sở nhiều nắng, lắm mưa, nên người Việt buộc phải có kiến trúc với những bộ mái lớn. ở chùa Bút Tháp cũng vậy, nhìn từ ngoài vào, chúng ta sẽ thấy ngay chiều rộng của mái chiếm gần 2/3 chiều cao. Hiện tượng đó càng như kéo kiến trúc xuống sát mặt đất hơn, kết quả là kiến trúc trở nên đầm ấm và con người đến với di tích Bút Tháp đã không cảm thấy thân phận của mình bị chìm đi mà tâm tư vẫn dồn vào những ý niệm về đạo pháp. Điều đó có ý nghĩa là, sinh hoạt tâm linh không vì sự to lớn của ngôi chùa mà bị ảnh hưởng. Chính vì thế mà không gian của chùa Bút Tháp như vừa đóng, vừa mở, dù có tường vây bao bọc mà ranh giới giữa chùa với bên ngoài ít phân biệt trong tâm thức.
Kiến trúc độc đáo của chùa Bút Tháp
Mặc dù chùa Bút Tháp có khá nhiều đơn nguyên kiến trúc, song nó không gây cho chúng ta một cảm giác nhàm chán và tẻ nhạt, bởi lẽ những người xây dựng chùa đã xử lý rất tốt về tỷ lệ, độ giãn cách, độ cao của tầng nền và nhịp điệu cao thấp của các công trình. Tầng nền cao nhất ở chùa là toà Thượng Điện với sự tăng dần theo chiều cao, bắt đầu từ toà Tiên Đường đến nhà Thiệu Hương, rồi độ cao bị đột ngột hạ xuống ở hồ nước nhỏ có cây cầu “vồng” bằng đá bắc qua. Từ toà Tích Thiện Am, độ cao của nền một lần nữa lại được nâng lên qua Trung Đường, và cao nhất là Phủ Thờ rồi lại hạ xuống ở Hậu Đường. Rõ ràng, nền của các công trình kiến trúc ở Bút Tháp đã diễn ra theo một nhịp điệu nhất định và đều hàm chứa bên trong nó một ý nghĩa tư tưởng. Độ cao thấp của các công trình kiến trúc cũng diễn tả theo một nhịp điệu tương tự. Gác chuông hai tầng và toà Tích Thiện Am ba tầng mái là những điểm cao nổi trội của tổng thể khu chùa, tạo nên một thế lô xô vui mắt cho mái của các đơn nguyên kiến trúc, đồng thời, nó gây một cảm giác như ngôi chùa đang trôi bồng bềnh trong cõi Phật. Hơn nữa toà Tích Thiện Am không chỉ là một toà nhà độc đáo về phương diện đạo pháp, nó còn có ý nghĩa to lớn về mặt kiến trúc. Lần đầu tiên ở nước ta thấy xuất hiện loại kiến trúc này như tiền thân của chùa Tây Phương và chùa Kim Liên vào thế kỷ thứ 18.
Tượng Phật ở chùa Bút Tháp
Chùa Bút Tháp có một hệ thống tượng tròn rất đặc sắc so với những ngôi chùa khác. Có ba loại tượng chính, đó là tượng Phật giáo, tượng chân dung gồm tượng các vị tổ chùa và tượng hậu chùa, tượng thờ Mẫu.
Tượng Phật giáo ở đây có nhiều loại, như tượng các vị Bồ Tát, tượng Hộ Pháp, tượng các vị La Hán… trong đó có những pho rất quý, nổi tiếng cả nước và được giới nghiên cứu xem là khuôn mẫu của tượng Phật giáo Việt Nam, như tượng Quan Âm nghìn mắt nghìn tay, tượng Tuyết Sơn, bộ tượng Tam thế Phật…
Trang trí ở chùa Bút Tháp hết sức nổi bật trên hai loại chất liệu là gỗ và đá được thể hiện ở trên các chi tiết kiến trúc cũng như trên đồ thờ.
Đến chùa Bút Tháp, người ta thường tập trung chú ý vào hàng lan can bao quanh toà Thượng Điện, chiếc cầu đá ong vồng lên, tháp đá Báo Nghiêm, ngọn tháp quay và một số nhang án bằng gỗ.
Với những giá trị đặc sắc và nổi bật, chùa Bút Tháp xứng đáng là một di tích Phật giáo độc đáo nhất của đồng bằng Bắc Bộ.
muidocmung (st)